Forskoðanir fyrir endurbætur/endurbyggingu eða niðurrif ("úrgangsúttektir")

Forskoðanir fyrir endurbætur/endurbyggingu eða niðurrif, stundum kallaðar “úrgangsúttektir”, eru framkvæmar til að meta endurnotkunar- og úrgangsvinnslumöguleika í kjölfar væntanlegra byggingaframkvæmda.

---

Við kjöraðstæður ætti að gera forskoðanir fyrir endurbætur/endurbyggingu eða niðurrif áður en farið er í útboð eða val á verktaka. Þetta getur komið í veg fyrir að verktakar eigi á hættu að lenda í óvæntum og ófyrirséðum kostnaði, eins og til dæmis vegna meðhöndlunar á skaðlegum efnum sem ekki var vitað um fyrir verktöku.

---

Slíkar forskoðanir ná yfir eftirfarandi:

• magn og gerð byggingarefnis/byggingavara sem verður rifið;

• mat á mögulegri endurnotkun og endurvinnslu á fyrrnefndu efni með tilliti til allrar gildandi löggjafar;

---

Í þessu skrefi ætti að tilgreina alla áhættu sem tengist meðhöndlun skaðlegra efna.

---

• viðbótarupplýsingar (ef þörf er á), til dæmis, áætlað verðmæti efnis/vara til endurnotkunar eða áætlaður kostnaður við meðhöndlun úrgangs.

---

! Að svo stöddu eru ekki til neinar staðlaðar aðferðir við framkvæmd forskoðana fyrir endurbætur/endurbyggingu eða niðurrif á Norðurlöndunum eða í Evrópusambandinu. Frekari upplýsingar um “úrgangsúttektir” í Danmörku, Finnlandi og Svíþjóð, má finna hér.

---

Almenn skref í “úrgangsúttektum”

Skref 1: Ákvörðun um umfang skoðunar.

• áður en skoðun fer fram þarf ákvörðun um umfang verksins (endurbætur/niðurrif) að liggja fyrir (t.d. hvað hlutar byggingarinnar munu tengjast verkinu);

• tilgreina þarf markmið varðandi umsjón með aðföngum (þ.e. áherslur varðandi endurnotkun og endurvinnslu efnis og (ef við á) möguleg notkun þess í öðrum verkefnum);

• tilgreina þarf viðbótarkröfur fyrir skoðunina svo sem áætlað verðmæti byggingarefns/byggingarvöru sem verður endurnýtt eða áætlaður kostnaður við meðhöndlun úrgangs með hliðsjón af þeirri leið sem valin er.

Skref 2: Undirbúningsvinna.

• miðar að því að safna eins miklum gögnum og mögulegt er um bygginguna og alla hluta hennar, svo næsta skref (vettvangsheimsókn) geti verið eins vel undirbúið og hægt er;

---

Í þessu skrefi ætti að tilgreina alla áhættu sem tengist meðhöndlun skaðlegra efna. Hér, finnur þú upplýsingar um skaðleg efni í byggingavöru- og niðurrifsúrgangi á Íslandi.

---

Í Danmörku er listinn yfir mögulegar hættur tengdar tegund og aldri ólíkra bygginarefna/byggingavara, birtur hér VCØB's Material Atlas.

---

• niðurstaða hennar ætti að vera fyrsta uppkast að lista yfir byggingarefni og byggingarvörur, þ.m.t. óvissuatriði tengd þeim efnum/vörum sem þarf að athuga í vettvangsheimsókn;

• gögn sem ætti að safna (að minnsta kosti) eru eftirfarandi:

  • staðsetning byggingar og umhverfi (til að meta aðgengi, skipuleggja væntanlegt, sértækt niðurrif og flutningsferli úrgangs, þ.m.t. nálægð við mögulega geymslustaði byggingarefnis/byggingavara eða móttökustöðvar úrgangs;

  • aldur byggingar (til að aðlaga væntingar um byggingarefni og byggingarvörur miðað við efnisgæði og tækni fyrri tíma, ef hönnunargögn reynast ekki tiltæk);

  • raunteikningar (aðgengilegir aðaluppdrættir og séruppdrættir sem nýtast í undirbúningsvinnu við mat á stærðum, byggingatækni, efnisvali, staðsetningu ósýnilegra þátta, t.d. ýmiss búnaðar, nánari upplýsingar um óaðgengileg rými);

  • gögn um notkunarsögu (til að útvega upplýsingar um fyrri breytingar á húsnæðinu, t.d. endurbyggingar, viðgerðir, viðhald eða atvik eins og eldsvoða eða slys sem mögulega hafa haft áhrif á byggingarvörur og gæði byggingarinnar);

  • gögn um byggingarefni/byggingarvörur (til að fá upplýsingar um uppruna, gerð, gæði, líftíma, mögulegar hættur og meðhöndlun á byggingarefnum/byggingarvörum sem mögulega eru til staðar í byggingunni);

---

Mat á þeim skaðlegu efnum sem búast má við skal fylgja með byggt á fyrirliggjandi gögnum (t.d. skrá yfir asbest, slys og mengunarslys) eða mælingar framkvæmdar af skoðunaraðila ef engin gögn eru fáanleg. Mælingarnar eru lykilatriði til að tryggja öryggi í vettvangsskoðun og aðlaga varnir við þær hættur sem eru til staðar.  

---

• skráningarvottorð (ef við á; veita viðbótarupplýsingar um efni og vörur sem notaðar hafa verið og geta einnig innihaldið mat á mögulegri endurnotkun eða leiðum til endurvinnslu);

• framangreindar upplýsingar má finna m.a. í fasteignaskrá, brunavarnaráætlanir, skjalasöfnum sveitarfélaga (t.d., Skjalasafn Reykjavíkur), Mannvirkjaskrá) eða stafrænum gögnum frá netkerfum, t.d. Google maps.

Skref 3: Vettvangsheimsókn.

• er ætlað að vera sjónræn vettvangskönnun sem staðfestir fyrirliggjandi niðurstöður og áætlanir sem byggðar eru á skjölum og öðrum gögnum sem safnað hefur verið saman, ásamt því að vera upphafið að skipulagningu sértæks niðurrifs og mögulegra leiða til endurheimtar úrgangs.

---

Aðgangur að vettvangi verður að vera tryggður. Öll óaðgengileg svæði (t.d. vegna hruninna veggja, hrörlegra stiga eða nálægðar við skaðleg efni skal skrá í skoðunarskýrslunni.

---

Allt byggingarefni og byggingarvörur sem tiltekin eru í  reglugerðum um aukna framleiðendaábyrgð (EPR), verða að vera tilgreind og meðhöndluð í samræmi við reglugerðina.

---

• ekki eru öll byggingarefni og byggingarvörur auðþekkjanleg í sjón og oft er nauðsynlegt að taka sýni til rannsóknar:

  • sjónskoðun og skaðlausar rannsóknir (þ.e. nær-innrauður litrófsmælir (NIR), málmleitartæki, röntgenflúrljómun  (XRF)) eru yfirleitt notaðar til að meta niðurbrot og skemmdir og tilvist skaðlegra efna;

  • skaðlegar rannsóknaraðferðir (t.d., brottnám yfirborðslags eða boranir til að kanna efnasamsetningu á mismunandi dýpi) eru yfirleitt notaðar til að ákvarða eðli vissra byggingarefna og byggingarvara (t.d. efnafræðilega samsetningu).

Skref 4: Efnis- og vörulisti

• Efnislistinn yfir byggingarefni og byggingarvörur á staðnum er mikilvægasti hluti forskoðunar niðurrifs þar sem hann verður grunnurinn að væntanlegum framkvæmdum (t.d. sértæku niðurrifi);

---

Í EU Construction & Demolition Waste Management Protocol including guidelines for pre-demolition and pre-renovation audits of construction works (Viðauki C), getur þú fundið tillögur að því hvernig hægt er að skipuleggja slíkan efnislista.

---

• mælt er með að bæta við efnislistann viðeigandi ljósmyndum sem gætu nýst í frekari framkvæmdum (t.d. endurbótum, niðurrifi).

Skref 5: Ráðleggingar varðandi umsjón með aðföngum

• útgefnar ráðleggingar ættu að innhalda að minnsta kosti eftirfarandi:

  • eins nákvæmar upplýsingar og kostur er um hvernig á að flokka efni og úrgang á vinnustað;

  • nákvæmar upplýsingar um leiðir (stundum eru fleiri en einn valkostur fyrir viss byggingarefni/byggingarvörur) til frekari endurnotkun þeirra eða förgun og aðrar mögulegar leiðir;

---

Frekari upplýsingar um hugsanlegar leiðir til nýtingar byggingarvöru- og niðurrifsúrgangs (C&DW) á Íslandi má finna hér. Það er samt sem áður full ástæða til að fylgjast með íslenskum endurvinnslufyrirtækjum og öðrum hagsmunaaðilum í byggingageiranum sem vinna að fjölgun endurvinnslu- og endurnotkunarmöguleika fyrir byggingavöru- og niðurrifsúrgang C&DW, þar sem stutt gæti verið í fleiri möguleika á markaðinum.

---

• listi yfir lagaákvæði sem þarf að fylgja, auk tilvísunar um hvaða þættir byggingarefna/byggingarvöru/byggingareiningu þau eiga við;

• ítarlegar upplýsingar um hugsanlega áhættu tengda niðurrifi og leiðir til að draga úr henni;

• vísbendingar um möguleg frávik frá áætlunum um aðfangastjórnun og leiðir til að draga úr áhrifum þeirra.

---

Á Íslandi, í samræmi við Byggingarreglugerð (15. Mengun frá mannvirkjum og meðhöndlun byggingar-  og niðurrifsúrgangs), skal gera áætlun um losun byggingar- og niðurrifsúrgangs þegar sótt er um byggingaleyfi. Sum  vottunarkerfi (t.d., LEED) gera einnig kröfu um slíkt skjal. Þetta skjal getur stutt við forskoðun en kemur ekki í staðinn fyrir hana þar sem umfang þess er yfirleitt takmarkaðara.

---

Skref 6: Skýrslugerð

• skýrslan dregur saman niðurstöður fyrri skrefa og verður að innihalda að minnsta kosti eftirfarandi:

  • upplýsingar um verkið (þ.e., eiganda, umfang verksins);

  • niðurstöðu undirbúningsvinnunnar (þ.e., sögu fyrri endurbóta/breytinga, notkunarsögu);

  • samantekt forskoðunar (þ.e., ítarlega samantekt á gögnum, æskilegt er að þetta sé sett fram í tölulegum gildum, til dæmis sem massi eða rúmmál úrgangs sem mun myndast, áætlaður massi, flatarmál eða rúmmál efna sem henta til endurnotkunar);

  • lista yfir þau skjöl og annað efni (t.d., ljósmyndir, afstöðumyndir) sem notað var við skoðunina;

  • efnislista yfir þekkt byggingarefni og byggingarvörur;

  • upplýsingar um alla áhættuþætti í tengslum við meðhöndlun umrædds efnis og vara og leiðir til að draga úr þeim;

  • ráðleggingar varðandi aðfangastjórnun.

Heimildir og frekari fróðleikur:

1)    EU Construction & Demolition Waste Management Protocol including guidelines for pre-demolition and pre-renovation audits of construction works, 2024.

2)    M. Wahlström et al., Pre-demolition audit - overall guidance document, 2019.

3)    G. Brusa Cattaneo G et al. Circular Construction for Urban Development, 2024.

4)    Level(s) indicator 2.2: Construction and Demolition waste and materials User manual: introductory briefing, instructions and guidance (Publication version 1.1), 2021.

5)    M. Wahlström et al., Improving quality of construction & demolition waste- Requirements for pre-demolition audit, 2019.